سنت سوگواری ایران باستان در ایران اسلامی - مجله سرگرمی

کوروش صالحی در گفت وگو با خبرنگار خبرنگاران، در خصوص ریشه سوگواری در تاریخ اسطوره و ایران باستان، اظهار کرد: در شاهنامه و متون باستانی به این قبیل سوگواری ها برمی خوریم که شاید مهم ترین آن ها که به شکل آیینی اجرا می نموده اند، سوگ سیاوش و ایرج بوده است.

وی در خصوص کشته شدن سیاوش ادامه داد: شاهنامه روایت می نماید که پس از کشته شدن سیاوش ایران غرق اندوه و ماتم شد، ایرانیان چندین روز برای سیاوش سوگواری کردند و نیز مظلومیت سیاوش و گرامی داشت یاد و خاطره و حماسه او سبب شد در سال های بعد این پُرسه و سوگواری ادامه پیدا کند.

برفتند با مویه ایرانیان

بدان سوگ بسته بزاری میان

همه دیده پر خون و رخساره زرد

زبان از سیاوش پر از یاد کرد

این پژوهشگر تاریخ با اشاره به برگزاری سوگواری ها به شکل آیینی در خصوص مرگ ایرج، اضافه کرد: این نوع سوگواری در مورد ایرج، پسر فریدون، هم صادق است چراکه وی از سر خیر خواهی، صلح و دوستی پیش برادرانش رفت ولی آن ها از سر کینه و نیرنگ او را کشتند.

فردوسی در سوگ ایرج این گونه روایت می نماید:

سراسر همه کشورش مرد و زن بهر جای نموده یکی انجمن

همه دیده پر آب و دل پر ز خون نشسته بتیمار و گرم اندرون

همه جامه نموده کبود و سیاه نشسته باندوه در سوگ شاه

صالحی توضیح داد: معمولا دو عنصر مهم در ادامه یافتن سوگواری ها اهمیت خاصی دارد که سبب گردیده برای بعضی اشخاص و یادمان آن ها این پرسه ها در سال های پیاپی جریان داشته باشد؛ نخست: رفتار حماسی و مظلومیت آن ها در رویارویی با بدخواهان، بدسگالان و اهریمنان است و مورد دوم آن که از درس هایی که این سوگواری آیینی می بایست در تکرار به نسل های بعد انتقال دهد می توان به آزادی، شجاعت، انسانیت، ایستادگی در برابر ستمگران اشاره نمود؛ به همین دلیل است که مشاهده می کنیم که در دوره بعد از اسلام، ایرانیان برای حسین بن علی(ع) سوگواری به شکل آیینی اجرا می نموده اند.

وی در خصوص چگونگی برگزاری این سوگواری ها خاطر نشان کرد: در ایران باستان سوگواری را به شکل آیینی خود اجرا می کردند به طوری که اهمیت و صندلی رفتگان سبب می گردیده که بازماندگان برای آن ها تشریفات ومراسم خاصی را اجرا نمایند، مثلا در آخر سال چنان که در چهارشنبه سوری می بینیم، آتش هایی را بر بام روشن می کردند و برای رفتگان نذر و نیازهایی را صورت می دادند که به شکل یک آیین خاصی درآمد و نیز مراسمی که در خراسان به عنوان چراغ برات انجام می گردد دقیقا مانند رسوم باستانی است که ما در هیچ منبع اسلامی نشانی از آن نمی بینیم.

این پژوهشگر تاریخ توضیح داد: مشاهده می کنیم که مراسم سوم، هفتم، چهلم، چهل وهشتم و از این قبیل مراسمات همگی ریشه باستانی دارد که به شکل آیینی خاص در پرسه و سوگواری به کار برده می گردد همچنین باید یادآور شد که اصل سوگواری هفت روز بوده است چنان که رستم پس از هفت روز سوگواری برای سیاوش به نزد کاووس می رود. چهلم ختم سوگواری و چهل و هشتم خاتمه یادمان حماسی آن است.

صالحی متذکر شد: گرچه ما اسناد خاصی درباره ریز جزییات سوگواری در دوره باستان نداریم اما کلیاتی که از منابع بدست می آید روشنایی اندکی بر این موضوع می اندازد اما در یک تصویر باستانی بر دیوارهای باستانیسغد دیده می گردد که عده ای مشغول پرسه و سوگواری هستند و دیاکانوف احتمال می دهد این دیوارنگاره ها مربوط به سوگ سیاوش باشد.

وی بیان نمود: از سوی دیگرهرودوت نیز اشاره می نماید که پس از در گذشت همسر کوروش برای او یک سوگواری همگانی و بزرگ برپا شد، در واقع همیشه سوگ و سوگواری در ایران از اهمیت خاصی بر خوردار بوده است.

این پژوهشگر تاریخ در خصوص عناصر موجود در سوگواری ها و انتقال آن ها به زمان حال، بیان نمود: سرود و ساز از عناصر مهم سوگواری در باستان هستند که به وضوح می توان نمونه تغییر یافته آن را در دسته های نوحه و سینه زنی با طبل و سنچ مشاهده کرد که در واقع شیون و اندوه به شکل نمادین در سینه زدن جلوه گر گردیده است چنان که در متون تاریخی به آن اشاره شد، می توان این شیونی که همراه با آسیب بدنی هست را دید.

کوروش صالحی در این باره ادامه داد: تاریخ بخارا به سرودهای باستانی که مردم بخارا در سوگ سیاوش سروده اند، اشاره می نماید که خنیاگران آن را می نواختند و این خواندن ها گاه به شکل تک خوانی و گاه هم خوانی بوده است.

وی در خصوص عناصر سوگواری باستانی که به امروز منتقل گردیده است، اظهار کرد: نمونه جالب از این سوگواری که شکل باستانی آن تا حدودی برجای مانده است، سینه زنی دایره وار و متحرک همراه با دمام، سنچ و نی انبان است که هم سوزِسوگ دارد و هم حس حماسی را به سوگواران تزریق می نماید در واقع چنین می توان ادعا کرد که در واقع دو عنصر سرود و ساز از عناصر مهم باستانی به سوگواری حسینی منتقل گردیده است که متاسفانه به سبب تنگ نظری های فراوان شاهد کمرنگ شدن این عناصر در سوگواری هستیم.

این پژوهشگر تاریخ اضافه کرد: در ملت های باستانی اندکی می توان مجموعه جالبی از این سوگواری ها را به شکل آیینی کهن دید؛ تصویر دیوارنگاری سغدی پرسه و سوگی را به تصویر کشیده است که جوش و خروش در آن هویدا است چنان که عده ای نشسته و ایستاده اند که هر کدام به گونه ای کاری را انجام می دهند.

وی گفت: منابعی از دوره آل بویه درخصوص سوگواری حسین بن علی(ع) وجود دارد که به ما نشان می دهد این مراسم در یک سطح گسترده اجرا می گردیده است چنان که حرکت دسته سوگواران در خیابان ها در واقع باید از شکل باستانی خود که همراه با سرود است، وام گرفته گردیده باشد و امروز آن سرود را که به آن نوحه می گوییم، می خواندند و با همراهی همراهان تکرار گردیده است و می توان گفت که موسیقی در واقع مهم ترین رکن این مراسم ها به شمار می آمده است.

این پژوهشگر تاریخ خاطر نشان کرد: در فیزیک قانونی وجود دارد تحت این عنوان که انرژی از بین نمی رود بلکه از شکلی به شکل دیگر تغییر می نماید که از دیدگاه بنده امور فرهنگی نیز تقریبا چنین حالتی دارد که از بین نمی رود بلکه از شکلی به شکل دیگر تبدیل می گردد؛ ممکن است فرم ها تغییر پیدا کند اما جوهر محتوا تقریبا باقی می ماند، با این توصیف ها به عقیده من بخش هایی از شکل و محتوای این سوگواری ها به زمان حال نیز منتقل گردیده است.

صالحی در خصوص مسائل و آسیب های سوگواری تشریح کرد: مشکل بزرگ درباره آفت ها و آسیب هایی است که این نوع مراسم ها را تهدید می نماید. ما بیش از چند هزار سال سابقه سوگواری آیینی داریم اما در هیچ زمانی تا به امروز این مراسم ها دچار آفت و آسیب نگردیده است؛ یکی از مهم ترین آسیب هایی که این مراسم ها را تهدید می نماید؛ کمرنگ شدن محتوا و جلوه پیدا کردن شکل و ظاهر است که شاید یکی از دلایل عمده این آفت در دوره های مختلف حکومتی شدن این مراسم ها است که فرم را بر محتوا چیره گردانده است؛ چنان که ویژگی های ظاهری بر تخصص ارجحیت یافته است.

وی در خصوص شباهت های بین سوگواری در دیروز و امروز، متذکر شد: در تکرار سوگواری ها کوشش می گردیده دو عنصر مهم نقش بازی کند، نخست بعد حماسی و مظلومیت و دوم درس هایی که نسل در نسل در تکرار این مراسم ها باید یاد گرفته گردیده و آویزه گوش گردد. سیاوش انسان آزاده ای است که زیر دست دنیا پهلوان رستم رشد یافته است؛ سر در برابر بیداد فرود نمی آورد حتی اگر شاه، پدرش باشد وی در برابر ستم مقاومت می نماید اگر آن ستم از سوی پدر همسرش افراسیاب و دیگر بستگانش باشد سیاوش تا پای جان به آرمان هایی که رستم به او آموزش داده است می ماند و حتی جان خود را بر سر آن می گذارد. این شخصیت اسطوره ای در کالبد معنوی خود درس های بزرگی برای یک ملت دارد پس طبیعی است یاد او را گرامی بدارند و به عنوان یک الگوی رفتاری برای تربیت نسل های خود از آن بهره ببرند.

این پژوهشگر تاریخ در این خصوص ادامه داد: با ورود اسلام به ایران نظام پیشین فکری دچار گسست شد، شرایط تازه اجازه نمی داد تا مراسم های آیینی برپا گردد از این رو یک دگردیسی شاهد هستیم تا یک ملت مفاهیمی را که پیش از این به اشکال گوناگون برای نسل های خود آموزش داده است، اجرا کند. از این جهت مشاهده می کنیم که محتوا تغییر چندانی نمی نماید اما شکل و ظاهر در اسامی تغییر می نماید همچنین چیزی که در این میان از اهمیت ویژه ای برخوردار است درس هایی است که در این نوع مراسم ها به طور مداوم تکرار می گردد تا هر نسل بتواند به شکلی زندگی کند که شایسته زیستن یک انسان است.

banima.ir: مجله گردشگری و مسافرتی بانیما

کنفرانس هکا: مجله خبری و تحلیلی صنایع کشاورزی و تولیدی